مقدمه
امروزه نظام‌های آماری بخشی از ساختار حکمرانی در تمامی کشورهای جهان را تشکیل می‌دهند. چرا که اطلاعات و داده‌های آماری مبنای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در تمامی شئون اداره کشورها است. هر نظام آماری از اجزای مختلفی تشکیل شده است که شامل:
- قوانین و مقررات مربوط به ساختارهای سازمانی
- نیروی انسانی کارآمد
- تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری
- مدیریت هوشمند
ضرورت مسئله
این نکته که تحقیقات و تحلیل‌ها در حوزه کشاورزی، عمدتاً مبتنی بر داده‌های آماری بوده و بدون دسترسی سریع به داده‌های باکیفیت و دقیق پیش‌بینی‌های سیاست‌گذاران این حوزه تفاوت معنی‌داری با واقعیات خواهد داشت، اهمیت پیاده‌سازی و به‌کارگیری یک نظام آماری جامع و یکپارچه در کشاورزی را بیش‌ازپیش برجسته می‌سازد.
مهم‌ترین اهداف استقرار یک نظام جامع آماری در حوزه کشاورزی عبارت است از:
- دستیابی به داده‌های آماری
- اطلاع‌رسانی تولیدات آماری
- شناخت مشکلات نظام تولید آمار کشاورزی
نظام آماری در جهان
توجه به مبانی و روش‌شناسی نظام‌های آماری موفق دنیا در حوزه کشاورزی، می‌تواند افق دید سیاست‌گذاران را جهت طراحی و استقرار یک نظام جامع آماری در کشور گسترش دهد. بدین منظور ساختار و استراتژی‌های آژانس ملی خدمات آمار کشاورزی آمریکا (NASS)، به‌عنوان یکی از موفق‌ترین سیستم‌های آمار کشاورزی در جهان مورد بررسی قرار گرفته است.
نظام آماری در کشور
در ایران، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطاتِ معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، متولی آمار کشاورزی در کشور است. آمارهای بخش کشاورزی در ایران توسط این مرکز و با همکاری مرکز آمار ایران از 3 کانال اصلی تولید می‌شود:
- طرح‌های آمارگیری
- سرشماری
- کارشناسی
بخش کشاورزی کشور برای سالیان متمادی درگیر چالش‌هایی تکرارشونده است که منشأ بسیاری از آن‌ها فقدان یک نظام آماری جامع و یکپارچه، کارآمد، دقیق و به‌موقع است. مهم‌ترین چالش‌های نظام آماری کشور در حوزه کشاورزی عبارت‌اند از:
- عدم آگاهی دقیق دستگاه‌های برنامه‌ریز و سیاست‌گذار نسبت به نیاز واقعی کشور به آمار
- استفاده از ساختارهای آماری جزیره‌ای
- عدم انطباق بین فعالیت‌های آماری کشاورزی و نظام سیاست‌گذاری در این حوزه
- عدم انگیزه ارائه اطلاعات، ارائه داده غلط و بهره‌برداری نامناسب کاربران داده‌ها و تحلیل‌ها
- عدم ثبت صحیح و به‌کارگیری روش‌های نامناسب پردازش، انتقال و ارائه سامانه‌های آماری
وزارت جهاد کشاورزی با راه‌اندازی سامانه پهنه‌بندی و مدیریت داده‌های کشاورزی، تلاش کرده است تا بتواند بر چالش‌های نظام آماری کشور غلبه نماید. اما این سامانه به جهت بروز مشکلات در روند اجرا فاقد کارایی مطلوب می باشد.
قوانین موجود
براساس سند ملی توسعه آماری کشور (1400-1396)، تولید و انتشار آمارهاي رسمی مورد نیاز ذی‌نفعان داخلی و بین‌المللی با رعایت اصول بنیادین آمارهاي رسمی و به‌کارگیري فناوري‌ها و روش‌هاي مدرن به ویژه “ثبتی مبنا”، ماموریت اصلی هر نظام آماری است. براساس ماده 67 قانون برنامه ششم توسعه، کلیه دستگاه‌های اجرایی موظفند در سامانه‌های الکترونیکی خود، اقلام اطلاعاتی و آمار ثبتی مورد نیاز برای ایجاد نظام جامع آمارهای ثبتی و شبکه ملی آمار ایران را ایجاد و بهره‌برداری از آن را فراهم نمایند. در همین راستا، در لایحه بودجه سال 1398 کشور، مبلغ 9 میلیارد تومان جهت ایجاد سامانه هوشمند اطلاعات و آمار بخش کشاورزی و تهیه آمار در این بخش مصوب شده است.
برنامه‌ها و گام‌های راهبردی جهت ایجاد نظام جامع آمار کشاورزی
ارزیابی مشکلات ساختاری و عملکردی نظام آماری در کشور و مقایسه آن با سایر نظام‌های موفق در دنیا حاکی از وجود مشکلاتی است که می‌توان با تغییر نگرش در روش‌های حاکم و بهبود فرآیند تولید و مدیریت داده‌های آماری، بر بخش قابل‌توجهی از آن‌ها غلبه کرد. بنابراین دو گام راهبردی برای حل چالش‌های موجود پیشنهاد می‌شود:
- استفاده و به‌کارگیری نظام آماری ثبتی در حوزه کشاورزی که مشتمل بر مزیت‌های زیر است:
- سهولت دسترسی به آمار
- قابلیت ارائه آمار و اطلاعات صحیح در کوتاه‌ترین زمان ممکن
- صرفه‌جویی در منابع
- مستمر بودن تولید آمار و بی‌نیازی از اجرای بسیاری از طرح‌های آماری
- طراحی و به‌کارگیری سامانه جامع آمار کشاورزی
در طبقه‌بندی نظام مسائل حوزه امنیت غذایی 6 مولفه‌ی اصلی (تولید، واردات، توزیع و انتقال، صنایع تبدیلی و تکمیلی، بازار و مصرف) وجود دارد که هریک از آن‌ها، یک حلقه از زنجیره‌ی تأمین را تشکیل می‌دهند. در میان این 6 مؤلفه، تولید نقش اساسی و محوری را داراست.
معماری سامانه، سطوح عملکردی و چگونگی کارکرد سامانه بایستی به نحوی طراحی شود که بتواند داده‌های آماری را در سطح 6 حلقه زنجیره‌ی تأمین جمع‌آوری نماید. در طرح پیشنهادی، نقش اصلی جمع‌آوری و ثبت اطلاعات بر عهده “فریلنسر” است. فریلنسر ضمن مراجعه به واحدهای بهره‌بردار بخش کشاورزی، مبتنی بر توانمندی‌های فردی و تخصصی، با ایجاد ادبیات مشترک برای کسب داده استاندارد و ایجاد اعتماد متقابل، اقدام به جمع‌آوری و ثبت اطلاعات صحیح در سامانه می‌نماید.
نمای کاری سامانه جامع آمار کشاورزی در بخش تولید به شکل زیر است:
- بسیج مهندسین کشاورزی (فریلنسر)
مسئولیت جمع‌آوری و ثبت داده
- سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی
مسئولیت پردازش و تدقیق
- وزارت جهاد کشاورزی
مالکیت و نظارت بر فرآیند تولید آمار
- تسهیل‌گر
مدیریت فرآیند و تحلیل داده‌ی پردازش‌شده
