زیرساخت‌های تحقیقاتی پیشرفته[1] نقشی اساسی در پیشرفت دانش و فناوری جهش‌زا و تحول آفرین ایفا می‌کنند که امکان کشف، توسعه فناوری و اختراع را به دنبال خواهد داشت و کل گستره علم را در بر می‌گیرند. زیرساخت‌های تحقیقاتی پیشرفته، حوزه تکنولوژی را به تکاپو وا می‌دارند، که به نوبه خود به تحقیقات تحول‌آفرین و انقلابی منجر می‌گردد. این زیرساخت‌ها منجر به گسترش مرزهای دانش می‌شود و در نتیجه اعتبار و نفوذ کشورها را در صحنه بین‌المللی بشدت تقویت می‌کند. با پیشرفت دانش، الزامات این حوزه تغییر می‌کند و محققان و صنایع کشور برای کشف‌های جدید و پویایی نوآوری، نیاز به دسترسی مداوم به زیرساخت‌های پیشرفته با قابلیت رقابت بین‌المللی دارند. بررسی ما نواقصی را در زمینه تأمین زیرساخت‌های علمی شناسایی کرده است که برای رقابت کشور در سطح بین‌المللی در بلندمدت، باید رفع شود. کمبودهای کلیدی که شناسایی شده است عبارت‌اند از: فقدان استراتژی بلندمدت و برنامه سرمایه‌گذاری برای زیرساخت‌های علمی و عدم تأمین مناسب هزینه‌های عملیاتی در تأسیسات زیرساختی پیشرفته. از جمله مهم‌ترین زیرساخت‌های تحقیقاتی پیشرفته، چشمه‌های نور هستند که اهمیت آن برای طیف وسیعی از حوزه‌های تحقیقاتی آشکار است. چشمه‌های نور یکی از پیشگام‌ترین اختراعات علمی جهان بوده که روش‌های قدرتمند و انعطاف‌پذیری برای درک ساختار و رفتار ماده در سطح مولکولی و اتمی ارائه می‌دهند و امکان کشف اسرار ماده را فراهم می‌کنند. این ابزار همچنین فرصت‌های بی‌نظیری را برای مطالعه مواد زنده در اختیار جامعه علمی بین‌المللی قرار داده است. ارزشی که صنعت جهانی به درستی دریافته است. بدلیل تمرکز پذیری بالا، تعداد زیاد کاربران و وجود افراد متخصص، تحقیقات انجام شده در این مراکز بسیار مقرون به صرفه است.
بررسی فعالیت کشورهای مختلف دنیا در رابطه با این موضوع، بیانگر اهمیت بالای این فناوری است. کشورهایی که دارای بالاترین رشد اقتصادی در دنیا هستند و در لبه علم و فناوری و اقتصاد مبتنی بر دانش حرکت می‌کنند دارای بیشترین تعداد شتابگر سنکروترونی و یا دارای آخرین لبه فناوری در این حوزه هستند. کشورهای در حال توسعه که به اهمیت این موضوع پی برده‌اند با بهره‌گیری از این فناوری تبدیل به کشورهایی با اقتصاد مبتنی بر فناوری شده‌اند. این فناوری پیشرفته دارای ارزش بالای خالص اقتصادی 10-8 برابری نسبت به هزینه‌کرد ساخت آن و با کارکرد عملیاتی طولانی مدت هستند. در حوزه منطقه‌ای ایران نیز کشورهای هند، ترکیه و ارمنستان در این زمینه شروع به فعالیت نموده و در حال ساخت اولین چشمه نور خود هستند. رژیم صهیونیستی نیز در حال تدوین برنامه‌ای برای ساخت اولین چشمه نور است.
در این گزارش بنا داریم اهمیت این موضوع را روشن و جایگاه کشورمان را در این عرصه تبیین نماییم. از نظر فناوری دسترسی به یک چشمه نور مزایای زیادی به همراه دارد که مهم‌ترین موارد آن به شرح زیر است:
- انجام تحقیقات پایه و کاربردی در کلاس جهانی
- دستیابی به دانش و فناوری‌های نوین جهانی
- برتری علمی و فناوری در منطقه و جهان
- آینده‌سازی و تصمیم‌سازی در زمینه‌های اصلی تحقیق و توسعه برای دهه‌های پیش رو
- ارتقاء صنعت با فناوری تحول آفرین و ایجاد اقتصاد مبتنی بر فناوری
- جذب دانشمندانی که در خارج از کشور تحقیق می‌کنند تا به کشور بازگردند
- پرداختن به موضوعات و رفع نگرانی‌های پزشکی، زیست‌محیطی و فرهنگی و اشتراکات منطقه‌ای
- ظرفیت‌سازی و ایجاد صلح منطقه‌ای از طریق دانش و فناوری
- ایجاد پل‌های علمی و فرهنگی از طریق همکاری بین‌المللی علمی
- آموزش دانشجویان فارغ‌التحصیل بدون اعزام آن‌ها به خارج از کشور
با توجه به اهمیت این موضوع، طرح چشمه نور ایران در سال 1388 در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به تصویب رسید و مأموریت اجرای آن در تاریخ 15/1/1388 طی توافقنامه‌ای به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی سپرده شد. با تشکیل گروه‌های مختلف علمی و تخصصی، فعالیت‌های مطالعاتی در این راستا شکل گرفته است و طراحی‌های اولیه و مفهومی طرح، نهایی شده است. در این سند خلاصه‌ای از پیشرفت‌های طرح در زمینه‌های طراحی، تحقیق و توسعه، آموزش، ظرفیت‌سازی و کارهای عمرانی ارائه خواهد شد. بر اساس بررسی‌ها و مطالعات پژوهشگاه علوم بنیادی (مجری فعلی پروژه) اجرای طرح چشمه نور ایران اعم از کلیه مراحل تحقیق و توسعه، طراحی و مهندسی، ساخت مجموعه ساختمان‌ها، خرید و نصب کلیه تجهیزات ماشین شتابگر و ۷ خط باریکه به بودجه ارزی 18۰ میلیون یورو و بودجه ریالی 1000 میلیارد تومان نیازمند است. پس از کسب نظر متخصصان و خبرگان این حوزه برآورد می‌شود که این پروژه با بودجه ارزی حدود 100 میلیون یورو نیز قابل اجرا است. از آنجایی که هزینه حدودی هر خط باریکه تقریبا 10 میلیون یورو برآورد شده، می‌توان با تخصیص این بودجه اولین باریکه پروژه را عملیاتی کرد و به مرور زمان منابع مالی سایر باریکه‌ها نیز تامین شود.
لازم بذکر است پس از طی جلسات خبرگانی در این موضوع، اهمیت راهبردی و هژمونی‌ساز این فناوری حتی بالاتر از فناوری هسته‌ای و قرارگیری ماهواره در مدار ژئو قلمداد شده است. بنابراین می‌بایست در مسیر دستیابی به این فناوری برنامه‌ریزی جدیدی رخ دهد و حرکت جدی در زمینه ساخت این طرح فراهم شود. در غیر این صورت و حرکت به همین منوال شکست پروژه بسیار محتمل خواهد بود. بر این اساس مشارکت فعال همه ذی‌نفعان لازم است. با مشارکت فعال صنایع مختلف همانند صنعت دفاعی کشور، خودرو‌سازی‌ها، داروسازی‌ها، پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و صنایع فلزی و معدنی این پروژه به‌راحتی قابل تأمین اعتبار و در کمترین زمان ممکن قابل دستیابی و راه‌اندازی است.
از آنجا که ایجاد اجماع کشوری و تامین مالی پروژه نیازمند توان اجرائی بالاست لذا پیشنهاد می‌شود همانند ساختار پروژه منهتن (پروژهای که منجر به ساخت بمب اتم توسط آمریکایی‌ها شد که در آن مدیر اجراپی پروژه یک ژنرال و مدیر علمی آن یک فرد متخصص بود) مدیر اجرایی و مدیر علمی پروژه از هم تفکیک شوند تا این پروژه به عنوان مهم‌ترین زیرساخت تحقیقاتی کشور به ثمر نشیند.
[1] اصطلاح “زیرساخت‌های تحقیقاتی” به امکانات، منابع یا خدمات با ماهیت منحصر به فرد گفته می‌شود که توسط جوامع تحقیقاتی برای انجام فعالیت‌های سطح بالا در همه زمینه‌های علمی، مشخص شده است. این تعریف شامل منابع انسانی مرتبط، تجهیزات اصلی یا مجموعه‌ای از ابزارها را شامل می‌شود. این زیرساخت‌ها ممکن است در یک سایت واحد واقع شود و یا می‌تواند در تعداد زیادی سایت که به طور مشترک کار می‌کنند توزیع شود.
